sholem aleykhem
nisht keyn mayse funem kheyder, nisht funem rebn un nisht fun der rebitsin vil ikh aykh dertseyln ot do. ikh hob aykh shoyn fun dem genug mol dertseylt. efsher vet mir zayn derloybt itstiks mol, lekoved purim, tsu dertseyln aykh a mayse fun dem rebins tokhter Ester.
a.
oyb Ester fun der megile iz geven aza yefastoyer vi di Ester vos ikh dertseyl aykh do, iz keyn khidesh nisht vos zi hot azoy oysgenumen baym kinig Akhashveyresh. di Ester, vos ikh dertseyl aykh do, hot oysgenumen bay alemen. ale hobn zi lib gehat. ale, ale, afile ikh, un afile mayn elterer bruder motl oykh, khotsh er iz shoyn lang bar-mitsve, un me redt im shoyn lang shidukhem, un er trogt shoyn a zeyger mit a keytl. (oyb ikh hob keyn toes nisht hot zikh im shoyn demolt geshit a berdl oykh), un az mayn elterer bruder motl hot zi lib gehat — fregt mikh. ikh vel aykh zogn akurat. er meynt ikh veys nisht, az dos vos er geyt ale shabes bay tog in kheyder arayn kloymersht lernen peyrek mitn rebn, iz a nekhtiker tog. der rebe khropet af vos di velt shteyt. di rebitsin shmuest mit di vayber in droysn af der prizbe. un mir kheyder-yinglekh shpiln in “mem shin hey”. un motl mit Estern kukn mit oygn, er af ir un zi af im. un amol makht zikh, az mir kheyder-yinglekh shpiln nor in “kutsibabe”. veyst ir vos dos heyst “kutsibabe”? ot vel ikh aykh zogn vos dos iz. me nemt aykh un me farbindt aykh di oygn mit a fatsheyle, me shtelt aykh avek in mitn shtub un ale dreyen zikh arum aykh un
me zogt aykh: “ger-ger-ger khap mikh!”
motl un Ester shpiln oykh mit undz. “kutsibabe”, zogn zey, gefelt zey. ikh veys far vos se gefelt zey. vorem az zey shpiln mit undz in “kutsibabe” haltn zey in eyn yogn zikh, in eyn khapn zikh, er zi un zi im.
un nokh a sakh simonem hob ikh, vos ikh volt aykh gekont dertseyln un dertseyln, nor ikh bin nisht azelkher ...
eyn mol hob ikh zey gekhapt, vi zey hobn zikh gehaltn bay di hent. davke nisht shabes, davke in a vokhedikn tog. farnakhtlekh iz dos geven. bin minkhe lemayrev. er iz kloymersht gegangen in shul arayn. farblondzhet tsu undz in kheyder. “vu iz der rebe?” “der rebe iz nishto”. un er geyt un git ir di hant. Estern heyst es, shtey ikh un kuk, nemt zi tsu ir hant, git er mir a groshn ikh zol keynem nisht dertseyln. zog ikh — tsvey. git er mir tsvey. zog ikh dray — git er mir dray. ir meynt vos? ven ikh zol zogn fir volt er mir gegebn fir. un finf un zeks? nor ikh bin nisht azelkher ...
nokh eyn mol hot zikh getrofn a mayse ... nor genug mayses. lomikh aykh beser dertseyln di rekhte mayse, vos kh'hob aykh tsugezogt.
b.
mayn bruder motl, vi kh'hob aykh gezogt, iz shoyn a groyser. in kheyder arayn lernen geyt er shoyn mer nisht. ruft im deriber der tate “pere-odem”. keyn ander nomen hot er nisht far im, nor “pere-odem”. vil dos di mame nisht laydn. “vos far a tnue, a bokher tsu laytn, shoyn bald a khosn, rufn ‘pere-odem’?” zogt der tate: “az er iz fort a pere-odem!” krign zey zikh. ikh veys nisht vi azoy andere tate-mames. mayne tate-mame haltn in eyn krign zikh; tog vi nakht, tog vi nakht nor me krigt zikh.
ikh zol aykh dertseyln fun mayn tate-mame vi zey krign zikh, volt ir zikh haltn bay di zaytn, nor ikh bin nisht azelkher ...
haklal, lernt shoyn mayn bruder motl mer nisht in kheyder. fundestvegn fargest er nisht dem rebn shikn ale purim shalekh-mones. fort amol geven a talmed. shikt er im a sheynem shir af loshn koydesh geshribn, mit a mogn-Doved oysgemolt, mit tsvey papirene kerblekh a matone. mit vemen shikt men a rebn aza min shalekh-mones? farshteyt zikh, mit mir. zogt tsu mir mayn bruder motl: “na dir, trog op dem rebn shalekh-mones, un az du vest kumen tsurik vel ikh dir gebn tsen groshn”. tsen groshn iz take a matbeye, me kon nisht zogn. nor vos den? ikh vil, zog ikh, di matbeye bald. zogt mir mayn bruder, az ikh bin a sheygets. zog ikh: “se kon zayn,” zog ikh“, az ikh bin a sheygets, ikh vel zikh mit dir nisht krign, nor ikh vel zikh zen,” zog ikh, “gelt”. vi meynt ir, ver hot oysgefirt?
batsolt mir di tsugezogte tsen groshn, git er mir dem rebins shalekh-mones, a farkhasmet brivl. un az ikh halt shoyn baym avekgang, rukt er mir arayn in hant nokh a brivl un zogt tsu mir shtil un gikh: “un dos vestu opgebn Estern” ... “Estern?” “Estern” ... an anderer af mayn ort volt zikh shoyn heysn batsoln far aza zakh tsvey mol azoy fil, nor ikh bin nisht azelkher ...
c.
— reboyne shel oylem! — trakht ikh mir geyendik mitn shalekh-mones — vos kon mayn bruder azelkhes shraybn tsu mayn rebins tokhter? me darf umistne a kuk ton. mer nisht nor a kuk ton. ikh vel dokh zey dermit nisht opbaysn” ... un ikh efn af dos brivl vos tsu Estern un ikh leyen iber a gantse megile. vet ir hern, ikh geb zi aykh iber vort in vort:
fun Mordkhen tsu Estern
“ish — a mentsh, yehudi — a bokher, hoyo — iz gevezn, bshushan habiro — bay undz in shtetl, ushmoy Mordkhe — zayn nomen iz motl. vayehi omeyn — er hot lib gehat, es Hadase — dos hadasl — hi Ester — dos iz Ester. vehanaaro — un dos meydl, yafes — iz a sheyne, toyer — a krasavitse. vatitav hanaaro — un dos meydl iz im gefeln. loy higido Ester — Ester zogt nisht oys keynem, ki Mordkhe — vorem motl, tsivo oleho — hot ir ongezogt, asher loy sagid — zi zol nisht oyszogn. uvekhol yoym voyoym — ale tog, Mordkhe mis'haleykh — geyt motl farbay, lodas shloym Ester — khapn a kuk af Estern, uvohogiyo tor Ester — un az s'vet kumen di tsayt fun Estern, bas Avikhayel — zi vet darfn khasene hobn. vatilokakh Ester — vet er nemen Estern, veyamlikheho — un er vet mit ir geyn, takhes vashti — unter der khupe.”
vos zogt ir af mayn bruder, vi er hot dos oysgetaytsht di megile? ikh volt a baln geven horkhn, vos volt zogn, lemoshl, der rebe af aza peyresh? nor vi kumt di kats ibern vaser? sha! s'iz do an eytse, vi ikh bin a yid! ikh vel iberdreyen di yoytsres: dem rebins shir vel ikh avek gebn Estern, un Esters megile vel ikh avekgebn dem rebn, loz er zikh kvikn. ay, s'vet nokh dem vern a khasene? vos bin ikh shuldik? treft zikh den nisht, a mentsh hot amol a toes? lemay der brivtreger fun der post — makht zikh den nisht, az er git nisht op keyn briv? bay mir vet zikh azelkhe zakhn keyn mol nisht trefn, ikh bin nisht azelkher ...
d.
— a gut yontef, rebe! — fal ikh arayn in kheyder mit an impet, az der rebe tut zikh azh a vorf — mayn bruder hot aykh geshikt shalekh-mones un gevintshevet aykh ir zolt derlebn iber a yor.
un ikh gey un geb avek dem rebn di megile. mayn rebe efnt af di megile, kukt un trakht un zukht un dreyt di megile af ale zaytn. a ponem er zukht epes nokh. “zukh, zukh, — trakht ikh mir. — du vest dort epes gefinen” ...
un mayn rebe tut on di zilberne briln, leyent durkh di megile un — ir zolt zogn, er zol zikh dos afile farkrimen. nor a zifts geton, nisht mer. nokhdem makht er tsu mir: “vart oys, ot vel ikh dir onshraybn a por verter.” ikh tu mir dervayl a drey ibern kheyder, nem bay der rebitsin a lekekhl un a fledl un beynoy leveynoy, az keyner zet nisht, tu ikh a geb-iber Estern in hant arayn dem rebins shir mitn shalekh-mones. vert zi roytlekh, bahalt zikh in a vinkele, efnt af pavolinke dos brivl un vert ongetsundn vi a likht, un di oygn brenen — sakonas nefoshes! “a ponem nisht tsufridn mitn shalekh-mones” — trakht ikh mir un gey tsu tsum rebn. git er mir di “por verter”, vos er hot ongeshribn.
— a gutn yontef aykh, rebe! — zog ikh mitn eygenem impet, vos baym araynkumen. derlebt iber a yor! un ikh loz mikh aheym.
shoyn az ikh bin geven af yener zayt tir, loyft mir nokh Ester mit royte farveynte oygn: “na, — zogt zi tsu mir mit kas — ot dos vestu opgebn dayn bruder!”
afn veg efn ikh af frier dem rebins brivl — der rebe iz bilkher. shteyt dort azoy: “mayn liber un getrayer talmed Mordkhe n"i (neyroy yoir)! ikh dank dir fil mol farn shalekh-mones, vos du host arayngeshikt. far a yorn un far tsvey yorn hostu mir arayngeshikt shalekh-mones take, shalekh-mones mamesh ... hayntiks yor hostu mir arayngeshikt a nayem peyresh af der megile. dank ikh dir far der megile. ikh darf dir ober zogn, motl, az der peyresh heybt mir nisht on tsu gefeln. reyshes iz shushan habiro “di hoypt shtot”, nisht vi du zogst, “undzer shtetl”. vehasheynes, volt ikh veln visn vu shteyt dos, az Mordkhe iz geven a bokher? un vos rufstu im epes motl? vos far a motl? un fun vanen hostu dos genumen, az “omeyn” iz der taytsh lib gehat? omeyn iz der taytsh dertsoygn funem vort “oymeyn pedagog”. un vos du taytshst: veyamlikheho takhes vashti — az er vet mit ir geyn unter der khupe — kumt dos shoyn glat vild, on a shum tam. ershtns geyt der “veyamlikheho” af Akhashveyreshn, nisht af Mordkhen. un tsveytns, iz in ergets nisht dermont in der megile, az Akhashveyresh iz gegangen mit Estern tsu der khupe. a kunts nemen a posek un fardreyen im meshugenervayz? yeder peyresh darf zayn mit a gang. far a yorn un far tsvey yorn hostu mir arayngeshikt epes andersh. hayntiks yor iz dir gefeln shikn dem rebn a peyresh af der megile, un nokh a fardreytn peyresh dertsu. nu, makheteyse, mistome darf azoy tsu zayn. lekheyn shik ikh dir dayn megile op tsurik un loz dir got gebn a gut yor, vi es vintsht dir dayn rebe ...
ot dos heyst geribn a morde! a mitsve af mayn bruder! er vet shoyn mer azelkhe megiles nisht shraybn, meyn ikh.
opgefartikt zikh mitn rebins briv, darf men shoyn in eynvegs a kuk ton, vos shraybt zi, dem rebins tokhter heyst es? ikh efn af ir briv, faln nisht aroys di tsvey kerbelekh? vos iz dos far a shlak? ikh leyen iber — in gantsn tsvey shures: “motl, ikh dank dir far di tsvey kerblekh. kenst zey nemen tsurik. aza shalekh-mones fun dir hob ikh nisht dervart. keyn matones fun dir farlang ikh nisht, un keyn nedove avade nisht” ...
kha-kha, vos zogt ir deroyf? keyn nedove farlangt zi nisht! a sheyne geshikhte, vi ikh bin a yidish kind! haklal, vos tut men vayter? an anderer af mayn ort volt mistome beyde briv tserisn un dos gelt arayngeleygt in keshene. tsvey faygn volt er gebrakht aheym, nisht keyn tsvey kerbelekh. nor ikh bin nisht azelkher ... ikh hob beser opgeton a shenere zakh. vet ir hern. ikh hob mikh meyashev geven azoy: skhar-tirkhe farn veg hob dokh fun mayn bruder motl shoyn bakumen - haynt vos darf ikh im? un ikh gey un geb op beyde briv nor dem tatn. ikh vel horkhn vos vet der tate zogn? er vet beser farshteyn di megile, vi mayn rebe, khotsh der tate iz a tate un der rebe iz a rebe ...
e.
vos iz geven, az der tate hot ibergeleyent beyde briv mit der megile un hot a nem geton mayn bruder motl afn tsimbl, er zol gebn tsu farshteyn, vos do tut zikh? — fregt shoyn gor nisht. ikh zol veln nokhton mayn bruder motl, volt ikh badarft zogn mitn loshn un mitn nign fun der megile:
“vehoir shushan ne-vu-kho” ...
nor nisht dos iz der iker. ir volt dokh avade visn dem suf: vos iz geven der suf mitn rebins tokhter Estern un mit mayn bruder motl? vos zol zayn? gornisht. Ester hot khasene gehat. an almen hot zi genumen. akh, hot zi geveynt! ikh bin geven af ir khasene. vos, eygntlekh, hot zi azoy geveynt — veys ikh nisht. a ponem, dos harts hot ir gezogt, az zi vet zikh mit ir ziveg lang nisht eltern. un kakh-hoyve. zi hot opgelebt mit im in gantsn a halb yor un iz avekgeshtorbn. fun vos — kon ikh aykh nisht zogn. ikh veys nisht. keyner veyst nisht. der rebe un di rebitsin veysn oykh nisht. gezogt hot men, az zi hot zikh gesamt, poshet, genumen un aleyn avekgesamt zikh. nor s'a lign. “dos hobn sonem oysgetrakht.” azoy hob ikh gehert fun der rebitsin aleyn ...
un mayn bruder motl? oho! er hot nokh frier khasene gehat, nokh eyder Ester iz a kale gevorn, un iz avekgeforn ahin, tsum shver. er iz ober gikh gekumen tsurik, un davke aleyn. vos iz di mayse? er vil zi getn. zogt im der tate: “bist a pere-odem!” vil di mame nisht laydn, krigt men zikh. s'iz freylekh! fun destvegn hot zikh nisht geholfn. er hot zikh mit ir geget un khasene gehat far an anderer. er hot shoyn tsvey kinderlekh afile. a yingele mit a meydele. heyst dos yingele hertsl, nokhn doktor hertsl. un dos meydele heyst Esterl. der tate hot afile gezogt, zi zol heysn gitl, nokh zayn mame, der bobe gitl. un di mame hot gevolt, gekhalesht, zi zol heysn leyetsi, nokh ir mame, der bobe Leye. iz aroys tsvishn tate-mame a makhloykes. a gantse nakht mit a gantsn tog hobn zey zikh gekrigt. iz geblibn, dos kind zol heysn Leye-gitl, nokh beyde mames. an ek. hot zikh der tate arumgekukt, er vil nisht Leye-gitl. “vos iz der seykhl?” “azoy, far vos kumt ir, az ir mames nomen zol geyn frier?” kumt tsu geyn mayn bruder motl fun shul un zogt, az er hot ir gor gegebn a nomen Ester. zogt im der tate: “pere-odem! fun vanen hot zikh tsu dir genumen a nomen Ester?” entfert im motl: “host fargesn, az mir hobn bald purim?” ... nu, vos vet ir im, ashteyger, itster zogn? an ek. me hert shoyn mer nisht keyn “pere-odem” funem tatn. nor beyde, i der tate, i di mame, kukn epes modne eyns af dos andere un me khapt a shvayg.
vos hobn geheysn der doziker kuk mit dem dozikn shvayg — veys ikh nisht. efsher veyst ir? ...