in a shtetl hinter berditshev iz geven a vunder-rebe. shlafe t'er geheylt, akores far gevinerins gemakht.
m'hot dortn gelebt in gemoyerte hayzer. keyn parnose hot nit oysgefelt. m'hot zikh mesameyekh geven mitn reboyne shel oylem un mitn rebn shlite. a svore az dortn tantst men shoyn in boykh bay der mamen. far keynem nit gedakht, tomer shtarbt bay zey a yid, tantst men shoyn vayter arum keyver. ver ken dos farshteyn di khsidem?
nor vos, af der levone zaynen oykh do shotns. bald epes, hot men nit gedarft klern vemen fartshepenen. hot yener geredt unter der noz, hot geheysn az er fonfet vi a lutvak. a mitsve nit opgehit lutvak tseylem-kop. a vidershpenik kind ― lutvak sheygets. fun zint der goen hot zey arayngeleygt in kheyrem, di khsidem, hot men zikh in a noytfal oykh gesholtn, az yener zol araynfaln tsu di lutvakes.
tsu zey iz arayngefaln a litvak. a rikhtiker, nit keyn tsugeklerter. er iz geven a furman mit a shlikhes in merkhakem. fun keyn ayznban hot er nit gehaltn. zol er forn in stambul vet er di klyatshe dortn oykh ontraybn. an akshn a litvak.
der shtetlsher shames hot dem fremdn in besmedresh gegebn nakhtleger.
m'iz gekumen dem beyzvunder onkukn. er iz gegangen, der litvak, mit a kleyn berdele un a daytshish rekl, ingantsn on peyes a yid. zayn hitl iz afile geven a ,,yidish hitl'', mit a kazirik, nor vos, onshtot a flakhn dekl fun oybn iz geven a kapuze. in gas hobn im nokhgeshrien kinder: ,,ongeblozener lutvak''. er't a shmeykhl geton, un zey ongezogt, az blozn blozt men shoyfer.
in besmedresh hot der litvak aropgenumen a gemore. dakht zikh, di gemore khegige, un efsher psokhem. er hot zikh ongehaltn on di tsvey amudem vi on di leytses.
dortn hot shoyn geklungen. a litvak a balagole iz arayngeforn, zitst er in besmedresh un lernt a blat gemore far zikh.
m'hot im narayet a yekhides mitn rebn. hot er zikh farentfert, der misnaged, az er darf dokh endikn dem blat. dortn gufe, in der gemore vos er hot gehaltn in lernen, hot er ufgemisht az s'shteyt geshribn:
eynoy doyme shoyne pirkoy meye pomem leshoyne pirkoy meye veakhas. ver s'lernt hundert mol a peyrek iz nit geglikhn tsu dem vos hundert-eyn mol.
iz dos geven heyst dos bay im di gemore khegige.
di khsidem kent ir dokh, zey lozn nit opet. hot im a tsveyter ibergerisn: di por minut vet er mitn eybershtns hilf gutmakhn dernokh. a yekhides mitn rebn iz doykhe.
hot der litvak aropgenumen di mesekhte shabes, er't ufgemisht, az r' Yehude hanosi zogt az di shtrof far bitl toyre iz a harbe, di eygene zin kenen avekshtarbn, rakhmone litslan.
vayter hobn zey shoyn geshvign, di khsidem. a litvak darf dokh ober af altsding opentfern. oys loshn koydesh. vegn dem tsi m'ken gutmakhn geptrte tsayt, hot er zey shoyn arayngezogt af targem loshn:
yoyme kan, umokher bebeys kvori! ― haynt iz men do un morgn afn besoylem. di khsidem zaynen aroys. der unter-shames hot dem gast shtilerheyt ufgehoybn dos knoytl fun naft-lomp. der litvak hot zikh mitn lomp mekhaye geven. di oysyes hobn geglintsert, vi in himl far a fayerdiker shkiye.
***
tsu mayrev hot men zikh ale umgekukt afn litvak. mer t'men im keyn kashyes nit gefregt. az a yid zogt zikh op fun a yekhides mitn rebn iz nito vos tsu reydn.
nokhn davnen iz der litvak vayter gezesn iber der gemore bay der likht fun naft-lomp. in besmedresh iz arayn a zindl fun shtetlshn gevir, im hot nokh gefelt a por yor tsu bar-mitsve. dos yingele mit fliendike royte peyes hot zikh mit kheyshek avekgezetst hart lebn litvak. mit keyn pips hot er dem fremdn nit mafsek geven in lernen.
raptem hot der misnaged a khaverishe hant geleygt af der pleytse fun yingele. er hot im genumen fartaytshn di gemore, mit Rashi un toysfes. zayn litvishe oysshprakh hot dem yingele ongeton a kishef. grod vi relsn, gikh vi a ban. sharf vi a kerb-zeg.
opgefartikt a sugye hot der litvak aleyn an hafsoke gemakht. er hot a freg geton baym yingele vi ruft men im. dos yingele hot baym litvak gefregt fun vanen kumt er.
fun narat. nit vayt fun garan.
s' a shtot?
a pitsinke shtetele. klener a sakh vi do, oremer a sakh.
vi vayt iz dos fun danen, umgefer?
az dem um-gefer vos darf men? fun danen narat iz nayn hundert fir un zekhtsik vyorst.
vu iz dos?
vilner gubernye 'ste gehert?
derhert ,,vilner gubernye'', hot dem yingele mit di geflokhtene peyes a tsup geton in hartsn. er hot geshtumt. keyn shum khosed ken nit blaybn glaykhgiltik az lebn im shteyt a yid fun vilner gubernye. zol zayn a litvak a misnaged.
bay aykh iz do a rov?
voden, a galekh?
keyn vunder bavayzt er nit?
yingele! bay a mentshn iz klugshaft der grester vunder. er iz klug vi shloyme hameylekh.
er dveyket zikh nit mit di yidn? m'iz take troyerik dortn?
yingele! gemakhte freyd iz umetiker fun ale umetn. dem lerners umet iz freydiker fun ale freydn. az du'st elter vern vestu araynforn. narat. nit vayt fun garan.
tsumorgns far shakhres iz der yingl arayn in besmedresh mit zayne khaverimlekh ufzukhn dem litvak. keyn simen iz fun im nit geven.
***
oykh a khosed nogt di tayve a zakh tsu dergeyn. a nafkemine, s'brent nit. s'iz avek a yoyvl mit yorn. fun yingele iz gevorn a baykhiker yid mit groye peyes. er iz geven fun di shtetlshe gvirem. di nayn kinder zayne hot er oysgegebn. di vayb iz geshtorbn fun a hobn un vayter t'er shoyn nit khasene gehat. shier nit ale revokhem hot er avekgegebn dem rebins hoyf. vos a rebe ken a groshn in maysem toyvem farvandlen ken a posheter yid mit keyn toyznter oykh nit makhn.
damolst iz im tsu kholem gekumen der litvak, vi er zitst in besmedresh baym naft-lomp. er't im derzen vi er tut a zog mit zayn litvisher oysshprakh: vilner gubernye 'ste gehert? az du'st elter vern vestu araynforn. narat. nit vayt fun garan.
er iz avek tsum rebn, shoyn yenem rebins an eynikl. az bay zey geyt dokh es fun tatn tsum zun. hot er im dertseylt az im iz tsu kholem gekumen a litvak vos eyn nakht t'er genekhtikt in besmedresh mit a yor fuftsik tsurik. a furman vos hot gekent lernen a blat gemore. say in besmedresh un say in kholem hot im der litvak gebetn a kuk ton bay im in vilner gubernye.
derhert vilner gubernye hot oykh dem rebn a tsup geton in hartsn. er't voyl gevust az dortn iz toyre lernen a knin bay gants klal yisroyl. hot im der rebe geentfert azoy tsu zogn: fun himl iz dos! keyn ,,tsufelik'', iz nishto! der balshem tov hot mevoyr geven dem inyen fun hashgokhe protis. az a vintl trogt iber a bletele fun a boym, fun eyn ort af a tsveytn ort biz vanen er blaybt ergets lign, iz es alts hashgokhe protis. iz dokh kal vekhoymer az der eybershter hot dem litvak do hi tsugeshikt mit fuftsik yor tsurik. bist gor geboyrn gevorn tsu aza min shlikhes. nem dir mit khsidishe sforemlekh mit di sidurem fun Ari hakoydesh un loz dikh in veg arayn keyn vilner gubernye. onvaremen di neshomes dortn! a svore az di gantse shtot vet bay zey vern khsidem. nit fargesn zogn tefilas hadeyrekh.
***
der khosed hot zikh avekgelozn in veg arayn. keyn berditshev t'er gekhapt a fur. dortn iz er aruf afn ayznban. er iz durkhgeforn slovite, rovne, brisk, byalistok, horodne, landvarov. s'iz geven nokh shvues. in fentster hot er derzen vi di felder vern alts oremer. di litvishe erd hot vorhaftik nor tsu bulbes getoygt.
tsu di ershte pasn frimorgn-likht iz ongekumen der tsug afn vilner vokzal. furmanes hobn di banen opgevart.
der amoliker furman iz shoyn lang afn furmanishn himl geven. hot zikh der khosed oysgeklibn a yidn vos iz geven af im enlekh.
vuhin?
narat. nisht vayt fun garan.
narat? garan? ek velt! az s'iz keyn zakh dortn nito!
iz darf men nisht, kh'l porn mit a tsveytn.
no-o-o! af narat!
azoy hot der furman tsum ferd a shray geton. der ferd, er iz geven a gezunter kashtan, hot di britshke geshlept af yarid gas, er iz aroys fun shtot af malodetshne. altsding far dem vi der furman hot a tsi geton mit a leytse. untervegns hot er bay zikh a trakht geton, der khosed, az der ferd iz oykhet a litvak.
***
ongekumen in narat, vos nit vayt fun garan. der khosed iz oysgeshtign fun vogn. inmitn gas t'er genumen lakhn. der gantser narat iz geven a bisl hiltserne khates, krume, halb ayngezunkene in der erd. oykh mir a shtot!
in an oygnblik hot zikh ongezamlt gants narat. m'hot zikh mekhaye geven mitn fremdns oysterlish yidish loshn un di samet-zaydene malbushem fun yener zeyt sambatyen. m'hot im sheyn opgegebn sholem.
a yid meg do bay aykh nekhtikn in besmedresh a nakht?
khas vesholem! vos fara besmedresh? bay mir 'et ir nekhtikn! ikh gib aykh op di shlofshtub! bay mir!
avos darft ir im hobn? bay mir vet aykh zayn vi in glubok.
ikh vel batsoln farn nakhtleger.
mit ayere gelt 'et ir in gas shlofn! do nemt men nit keyn gelt bay a yidn vos fort do adurkh! narat iz narat un sdoym iz sdoym!
der shtetlsher beker hot fun keyn khokhmes nit gevust. er hot dem khosed ongenumen far der hant un avekgefirt in shtub tsu zikh.
bay di narater hot men gehert mernit eyn vort: ,,oysgekhapt''.
dem bekers kinder zaynen in foroys aheymgelofn. az der tate iz arayn mitn gast hobn zey drey mol oysgezungen ,,sholem aleykhem, malakhey hashoyres, malakhey elyoyn'', punkt vi um shabes.
s'iz geven an orem shtibele mit an erdener podloge. inmitn iz geshtanen a shteynerner oyvn vos hot fareynvegs dos shtibele intsveyen geteylt.
der beker hot tsugeshtelt a flash bronfn un gemakht lekhayem mitn fremdn. di bekerin hot derlangt teyglekh in honik mit floymen-kompot.
***
m'iz avek in besmedresh af minkhe-mayrev.
aza orem besmedreshl, ingantsn fun holts, hot der khosed nokh nit gezen. tsu im iz tsugegangen der rov. er't zikh derfreyt az bay im in besmedresh kumt davnen a yid fun a vaytn ladn.
der khosed hot im shtilerheyt a freg geton vi azoy m'ken davnen on a gartl. der rov hot im avekgeleygt a hant af der pleytse.
a gartl leygt men ibern mentele fun a poseler seyfer toyre!
hot im der khosed vayter gefregt farvos teyl yidn geyen um in gas begelui rosh.
az s'geyt nit in keyn din. azoy't gepaskent der goen. halokhes netilas yodoim, simen H, sif b'.
derhert ,,goen'', hot dem khosed ongekhapt an eyme, di zelbike eyme vos mit fuftsik yor frier, az er hot yinglvayz damolst derhert ,,vilner gubernye''. er iz do do in land fun vilner goen.
tsvishn minkhe-mayrev hot der rov gelernt mit di balebatem a shiyer yoyre deye. say fun tur un say fun mekhaber mitn remo. ale vayle t'er gebrakht dem t"z mitn sh"kh. yedn seyf hot er opgeshlosn mitn gro, dem vilner goen. der rov hot yedn in di oygn arayngekukt un masber geven a zakh biz vanen er hot nit gezen az m'farshteyt genoy. dem khosed iz ufgelofn a shveys. tomer vet men zen az er iz nit keyn kener in di kleyninke oysyes. der sof iz geven az er hot altsding farshtanen. tsum ershtn mol in zayne yorn t'er toyfes geven a makhloykes tsvishn di poskem ,,ineveynik''. an aliyes neshome iz dos im geven.
shpet baynakht hot im der beker a zog geton:
zayt visn, az der narater rov iz klug vi shloyme hameylekh.
fregt nisht. dos hot men mir mit fuftsik yor tsurik nokh gezogt vegn a frierdikn narater rov.
azoy gor?
***
fartog iz der beker avek in bekeray. der khosed hot say vi nit tsugemakht keyn oyg. iz er oykh aroys indroysn. dortn hot er derzen vi der rov lozt zikh in vald arayn. iz er im fundervaytns nokhgegangen. vos ken hobn in vald a rov?
der rov hot im bald derzen vi er geyt im nokh.
ir geyt oykh in vald arayn shpatsirn? to kumt. intsveyen iz freylekher.
vuahin?
a kranke yidene, zi lebt do nit vayt. afn dorf.
mit refues?
refues git der feldsher.
ikh hob mit zikh gelt. ikh vel ir shenken a nedove.
m'darf dokh nit. deroyf iz do a gemiles khesed. git beser zey, vet men oysteyln ale oremelayt.
iz mit a brokhe? undzer rebe heylt mit a brokhe.
meyne brokhes hobn nokh keynem nit oysgeheylt.
vayter hot men tsvishnanand nit geshmuest. fun toyike tsvaygn zaynen zey beyde genetst gevorn. indervaytns hot zikh ongezen dos shtibele vu s'hot gelebt di almone. der narater rov iz arayn ineveynik. der khosed iz a shtumer geshtanen af der shvel un zikh tsugekukt.
rokhayke, vos veynt ir?
ir hot shoyn fun yorn opgenumen dos loshn. nor fun ire kluge oygn iz geven bashaymperlekh az zi iz bay di klore gedanken.
fun buzem-keshene hot der rov aroysgenumen a bikhele. dos iz geven a parshas shvue mit meforshem vos m'hot in vilne aroysgelozn.
harbe ivre leyenen iz far ire koykhes nit geven. di zkeyne hot zikh ober mitn bikhele mekhaye geven. gehaltn, geglet, ufgemisht.
der rov hot genumen dertseyln fun der sedre mit zayn hastikn litvishn kol. di kranke yidene hot zikh genumen ufmuntern.
nokhdem hot er ir gezogt vos Rashi makht, shoyn mit a nign. di kranke hot bavizn a makh ton mit di lipn: ,,ay gut''.
dan hot er genumen dertseyln mayses fun midresh, af a badkhonishn shteyger, mit lakhediks un veynediks. di kranke hot genumen shoklen mitn kop aher un ahin tsum takt fun di mayses.
nakher hot er gebrakht mesholem fun muser sforem, af a magidishn mishkl.
tsum sof hot er dertseylt fun a gemore vu m'brengt fun der sedre a posek. di kranke hot koym farshtanen in vos do iz gegangen. shoyn der gemore nign, bay ir dortn ek vald in der khalupe, hot ir tsugegebn a shtik gezunt. mitn farkrimtn moyl hot zi zikh far groys freyd tseshmeykhlt.
***
der khosed iz shoyn geblibn in narat a misnaged. tomer hot emetser gelozn faln az der narater rov iz klug vi shloyme hameylekh, hot er shtilerheyt a zog geton:
oyb nisht nokh kliger.