tsar baley-khayem (gedanken fun a narish yingl)
fun sholem aleykhem

A.

― zolst zayn a voyl yingele, voltst du undz geholfn onraybn khreyn, biz mir veln fartik vern mit di fish lekoved dem heylikn yom-tuv.

azoy makht tsu mir di mame orev shvues nokh halbn tog, un ineynem mit der kekhin shobt zi di fish tsu der milkhiker sude, nokh lebedike, nokh tsapldike fish vos az me hot zey arayngeleygt in a shisl, a groyse leymene gegleyzte shisl, mit vaser, hobn zey zikh nokh gevorfn.

mer fun ale hot zikh gevorfn a kleyn koresl nebekh mit a groys baykhele, mit a kaylekhik maylekhl un mit royte eygelekh. dos dozike koresl hot shtark kheyshek gehat, a ponem, tsurik in taykh arayn, hot zikh es gevorfn, geshprungen fun shisl arayn, geefnt dos maylekhl, gepatsht mitn ekl un geshpritst mir dos vaser glaykh in ponem arayn: ,,yingele, rateve mikh!...rateve mikh!''...

ikh vish-oys dos ponem un nem zikh tsu der arbet, raybn khreyn af yom tuv, un trakht mir: ,,orem koresl vos du bist! ikh kon dir gornisht ton... ot vet men dikh nemen tsu der arbet: me vet dikh opshobn, vet men dir oyftrenen dos baykhele, oystraybern di kishkelekh. nokhdem vet men dikh tseshnaydn af shtiklekh, araynleygn un tepl arayn, bazaltsn un bafefern, avekshteln afn fayer un kokhn un preglen, un brotn un brotn''...

― a rakhmones, zog ikh tsu der mame, a tsar baley-khayem.

― af vemen a tsar baley-khayem?

― af di fishelekh.

― ver hot dos dir gezogt?

― der rebe.

― der rebe?

zi kukt zikh iber mit der kekhin, vos helft ir shobn di fish, un beyde tselakhn zikh.

― du bist a nar, un dayn rebe iz nokh a greserer, ha-ha...rayb dem khreyn, rayb!

az ikh bin a nar — dos veys ikh. dos zogt mir di mame ale mol. un der tate oykh. nor az un di brider oykh, un di shvester oykh.nor az der rebe iz nokh a greserer nar vi ikh — dos iz bay mir a nayes.

B.

ikh hob a khaver pinile, a shoykhets a yingl. bin ikh gekumen a mol tsu im tsu gast un hob derzen , vi a kleyn meydl hot gebrakht tsu zey tsu trogn a groysn galaganskn hon, gepentet di fis mit shtriklekh. mayn khavers foter, der shoykhet, iz geshlofn, un dos meydl iz gezesn bay der tir un gevart. der hon, a yungatsh mit beyner, hot zikh gerisn nebekh funem meydls hent, gedriget mit di gezunte fis ir in boykh arayn, derlangt a pik ir in hant arayn, aroysgelozt ale mol a ,,ko-ko-ko'' funem haldz — protestirt vi vayt meglekh. dos meydl iz ober oykh nisht geven keyn promakh. hot zi dem hons kepl arayngeleygt tsu zikh untern orem, gegebn im ale mol a shturkh mitn elnboygn un a zog derbay:

― zits in gehakte vundn.

un er hot zi gefolgt un gezesn in gehakte vundn. nokhdem, az der shoykhet iz oyfgeshtanen, hot er gevashn di hent un aroysgenumen dem khalef. er hot mit a vunk geheysn zikh derlangen dem hon. ikh hob derzen, az afn bokher iz gekumen a naye hoyt. es hot zikh im, a ponem, oysgevizn, az dos bindt men im op di gepentete fis un me lozt im op fray, tsu zayne hiner, tsu der prose un tsu der korese mit vaser. tsum suf hot im der shoykhet a nem geton tsu zikh tsvishn di fis , mit eyn hant farrisn im dos kepl, mit der anderer oysgeflikt im etlekhe federlekh, im a toyve geton un gemakht a brokhe, un khik — mitn khalef ibern haldz, opgetsapt a bisl blut in ash arayn, un a shlayder fun zikh. ikh hob gemeynt, er vet tseshotn vern.

― pini! dayn tate iz a goy! — zog ikh tsu mayn khaver.

― mit vos iz er a goy?

― nishto bay im keyn ,,tsar baley-khayem''.

― ikh hob gor nisht gevust, az du bist aza khokhem. — zogt tsu mir mayn khaver un trogt mir unter a gants sheyn fayg glaykh unter der noz.

C.

undzer kekhin iz a blinde af eyn oyg. me ruft zi ,,frume mitn eygl''. a moyd on a harts. eynmol hot zi opgeshmisn di kats mit kropeve derfar, vos s’hot zikh ir oysgevizn, az di kats hot avekgeshlept a leberl funem zaltsbretl. tsum suf, az zi hot ibergetseylt nokh a mol di oyfes mit di leberlekh, hot zikh oysgelozt, az zi hot gehat a toes. zi hot gerekhnt, az me hot gekoylet zibn oyfes, hot badarft zayn nokh ir kheshbn zibn leberlekh, un s’iz nor geven zeks oyfes. un vi bald az zeks oyfes, darf dokh mer nisht zayn az zeks leberlekh, - gots nisem!... umzist khoyshed geven a kats.

kert ir meynen, az frume hot zikh genumen tsum hartsn, gegangen mistome iberbetn di kats? veys ikh vos — fargesn! i zi hot fargesn, i di kats hot fargesn. in a por sho arum iz di kats gezesn gants statetshne afn pripetshik un balekt zikh, glaykh vi s’iz gornisht geven. nisht umzist zogt men: a katsener moyekh.

ikh hob ober nisht fargesn. neyn. ikh hob nisht fargesn. ikh zog tsu undzer kekhin: ,,umzist geshmisn a kats. umzist genumen af zikh an aveyre — tsar baley khayem. got vet dikh shtrofn''.

― vest nisht avekgeyn? ot geb ikh dir mit der hantshirke ibern ponem!

azoy zogt frume mitn eygl un git-tsu:

― reboyne shel oylem! fun vanen nemen zikh azelkhe narishe kinder af der velt? ...

D.

dos iz geven iber a hunt, vos me hot im opgekokht mit zudik vaser. take zi, di eygene ,,frume mitn eygl''. akh, hot im vey geton, dem hunt! frier hot er gekvitshet, geshrign, gebilt mit sakones nefoshes, ayngeleygt di velt. dos gantse shtetl iz zikh tsunoyfgelofn af zayn beyz vunder un gelakht, un gelakht. di ale iberike hint vos in shtetl hobn zikh opgerufn, itlekher fun zayn mist, itlekher af zayn shteyner, glaykh vi me fregt bay zey a deye... nokhdem, az der opgekokhter hot zikh gut oysgekvitshet, hot er ongehoybn voyen, unterhavken, lekn di farvundete fel un veynen shtilerheyt. es hot mikh ongenumen baym hartsn. ikh gey-tsu tsu im, ikh vil im shenken a glet:

― na, sirko (Сірко)!

der hunt hot derzen, az ikh heyb af di hant, hot er zikh oyfgekhapt, vi nokh a mol an opgebriter, tsunoyfgenumen dem ek un iz avek — avek.

― stoy (стой), sirko! ― pruv ikh mikh im aynshtiln mit veykhe red, ― vos antloyfst du, narele? ikh vil dikh den tshepen?

a hunt blaybt a hunt. a shtume tsung, er veyst nisht fun keyn ,,tsar baley-khayem''.

derzet der tate, az ikh pore zikh mitn hunt, git er mir a rekhte portsye:

― in kheyder arayn, du hintshleger!...

bin ikh shoyn gor der hintshleger.

E.

un dos iz geven iber tsvey feygelekh. tsvey poshete, kleyne, feygelekh, vos tsvey shkotsemlekh, eyner a greserer, der anderer a klenerer, hobn derharget. di tsvey feygelekh, a zey zenen aropgefaln af der erd, hobn zey nokh gelebt, gezesn tselozt di federlekh, getsitert nebekh un geflatert mit ale eyvrem.

― rir zikh, du mops! ― hot dos groyse sheygetsl a zog geton tsum klenern sheygetsl, un zey hobn genumen di untergeshlogene feygelekh in di hent arayn un hobn genumen zey shlogn mit di keplekh in boym arayn, vi mir, a shteyger, shlogn heshaynes in shtender arayn, biz di feygelekh zenen oysgegangen.

― vos tut ir dos! ― hob ikh mikh nisht gekont aynhaltn un hob mikh ayngeshtelt tsu tsuloyfn tsu di shkotsemlekh.

― khiba shtsho (Хіба що)? vos iz den? hobn zey mir geentfert gants ruik. ― tsezh vorobtsi (Це ж воробці)! ― s’iz dokh nisht mer, heyst dos, vi feygelekh, proste feygelekh.

― un az feygelekh, iz vos? af a feygele iz den nisht keyn rakhmones, keyn ,,tsar baley-khayem!''

beyde shkotsem hobn zikh epes modne ibergekukt. un glaykh vi zey hobn zikh oyfgeredt nokh fun frier, hobn zey mikh genumen tsu der arbet...

az ikh bin gekumen aheym, hot mayn kapotele oysgezogt di gantse mayse. hot mir der tate mekayem psak geven loyt mayn fardinst.

― opgerisener nar! ― shrayt af mir der tate. meyle ,,opgerisener nar'' bin ikh im moykhl. far vos kumt mir ober petsh?...

ve.

far vos kumt mir petsh? zogt den nisht der rebe aleyn, az ale bashefenishn zenen baym oybershtn tayer? afile a flig af der vant tor men nisht zatshepen, zogt er, iber ,,tsar baley-khayem''. afile a shpin, vos iz shoyn a mazek, tor oykh a mentsh nisht hargenen. un er zogt dos mit a tam: ,,ven s’zol im kumen, zogt er, mise, volt im got aleyn hargenen''...

fregt zikh a kashye: gut. vi bald azoy, haynt lemay koylet men oksen, kelblekh, shaf un oyfes — ale tog?...

un nisht nor beheymes, khiyes un oyfes — mentshn hargenen zikh den nisht eyns dos anderer? ot bshas ,,pogrom'' hot men den nisht gevorfn kleyne kinder , eyfelekh, funem boydem arop?...

hot men den nisht geharget undzer shokhns a meydele — perele hot zi geheysn — un nokh vi azoy geharget!...

akh, vi ikh hob lib gehat dos kind! un vi dos kind hot mikh lib gehat! ,,feter bebebe'' flekt zi mikh rufn — ikh heys velvele — un raysn mikh bay der noz mit ire kleyne dine zise fingerlekh... tsulib ir, tsulib perelen, rufn shoyn mikh ale ,,feter bebebe''.

― ot geyt der ,,feter bebebe'', vet er dikh nemen af di hent.

F.

perele iz geven a krank kind. dos heyst, azoy iz zi geven nishkoshe, nor geyn hot zi nisht gekont. nisht geyn, nisht shteyn, nor zitsn. flegt men zi darfn trogn af di hent in droysn aroys. zetsn in zamd arayn, af der zun. zi hot lib gehat di zun. sakones lib gehat. fleg ikh zikh arumtrogn mit ir, flegt zi mikh arumnemen dem haldz mit ire dine zise fingerlekh. zikh tsutulyen tsu mir mitn gantsn-gantsn laybele, aroyfleygn af mir dos kleyne kepele: ,,lib dem feter bebebe''. undzer shkheyne kreni zogt, az zi kon nokh ad-hayem nisht fargesn ot dem ,,feter bebebe'', un tut zi a kuk af mir, azoy muz zi, zogt zi, dermonen zikh on ir perele...

beyzert zikh af ir mayn mame, lemay zi veynt. me tor nisht veynen, zogt di mame. me tor nisht zindikn. me darf fargesn... fargesn...

azoy zogt ir di mame un farshlogt ir ,,hake-bake''. un mir traybn di mame durkh: ,,ikh zol mikh nisht dreyen far di oygn, vet men zikh nisht dermonen on dem, vos me darf nisht''...

ha-ha! vi iz dos meglekh, me zol zikh nisht dermonen? un dermon ikh in inem dozikn kind, azoy shteln zikh mir trern in di oygn aleyn fun zikh, fun zikh ...

― zet nor, er veynt shoyn vider, der khokhem! ― ruft zikh on frume mitn eygl tsu der mamen. un di mame tut af mir a gikhn kuk un tselakht zikh:

― fargangen dir der khreyn un di oygn arayn? a make der mame! s’a harber khreyn dos iz! fargesn im onzogn tsumakhn di oygn, a tsore iz mir!... na dir mayn fartekh... vish oys di oygn, narish yingl, un di noz in eynvegs vish op...di noz! di noz!...