― shat! ― ruft zikh on a yid mit kaylekhike [round] oygn. vi bay an oks, vos iz gezesn di gantse tsayt in vinkl baym fentster un hot gereykhert un gehert mayses fun ganeyves [thefts], gezeyles [robberies], ekspropryatsyes. ― ot vel ikh aykh dertseyln a sheyns, oykh mit a ganeyve vos hot zikh farlofn bay undz, un davke in beys-medresh hot zikh dos getrofn, un nokh yom-kiper dertsu! ir megt dos horkhn.
undzer shtel kasrilevke, ― ikh bin aleyn a kasrilevker ― iz a kleyn shtetl un an orems. keyn ganovem iz bay undz nishto. men ganvet nisht, s’iz nishto bay vemen vos tsu ganvenen, un s’iz nishto vos tsu ganvenen, un on alemen iz dokh glat a yid keyn ganef nisht. dos heyst, a yid iz afile yo a ganef, nor nisht aza ganef, vos zol krikhn durkh a fentster, oder geyn mit a meser yenem koylen. dreyen, oysdreyen, arayndreyen, fardreyen un opdreyen yenem dem kop ― dos mekhteyse [of course]: ober nisht krikhn yenem in keshene arayn, me zol im khapn far der hant un me zol im nokh dem badarfn firn mit a geler latke af der pleytse ― dos past far ivan zlodi, ober nisht far yidn ... shtelt aykh for, hot zikh bay undz in kasrilevke getrofn a ganeyve, un nokh voser a ganeyve ― akhtsnhundert karbn in eyn klap!
veyhi hayoym [the day was], treft zikh a mayse, es kumt tsu forn tsu undz in shtot arayn an oyrekh, epes a yid a podratshik [contractor] fun der lite, punkt um orev yom-kiper far minkhe, shtelt zikh op, geveyntlekh, af an akhsanye [inn], leygt op dem klumik [bundle] un lozt zikh geyn glaykh in shul arayn un treft in altn beys-medresh. gekumen in beys-medresh tsu minkhe, treft er di gaboyem bay der shisl [contribution bowl]. ― "sholem aleykhem!" ― "aleykhem sholem." "fun vanen iz a yid?" ― "fun der lite." "ma shimkhem?" ― "vos iz ayer bobes dayge?" ― "ir zent dokh gekumen in a shul." ― "vuhin den zol ikh geyn?" ― "vilt ir mistome bay undz davenen?" ― "a breyre hob ikh? vos den zol ikh ton?" ― "git-zhe epes in shisl arayn. "vos den, umzist vel ikh davenen?"
kitser-hadover [in short], undzer oyrekh [guest] nemt aroys dray zilberne karbn un git in der shisl arayn, un a khuts dem ― inem khazns teler a karb [Ukrainian ruble], dem rov a karb, af der talmud-toyre a karb, in tsedoke-teler a kheytsi [half] foygl, a khuts vos er hot tseteylt di oreme layt, vos bay der tir, ― zey zenen faran bay undz, keyn eyn-hore, azoy fil, az me zol zikh veln tsulozn tsu zey, badarf men tseteyln rotshilds farmegn.
derzen aza min oyrekh, hot men dokh im mistome opgetrotn a shtot [location in shul] same in mizrekh-vant [eastern wall]. ay, vu hot men genumen a shtot, az ale shtet zenen farnumen? iz keyn kashye nisht. lemay vu nemt zikh an ort, az se makht zikh a simkhe, a khasene, oder a bris, ale zitsn shoyn arum tish, plutsem vert a geruder ― vos iz? der noged [wealthy Jew] iz gekumen! kvetsht men zikh azoy lang, biz men makht an ort funem nogeds vegn. kvetshn zikh iz a yidishe zakh: az keyner kvetsht zey nisht, kvetshn zey zikh aleyn ...
der yid mit di kaylekhike oygn shtelt zikh op, batrakht dem oylem, vos far an ayndruk es hot gemakht af undz zayn vits, un dertseylt vayter.
― kitser-hadover, undzer oyrekh hot zikh bazetst oybn-on un hot gebetn baym shames a shtender [lectern]. ongeboygn zikh ibern shtender, hot zikh undzer oyrekh tsu kol-nidrey ongeton in tales un in kitl un hot zikh avekgeshtelt davnen, hot er gedavnt, di gantse tsayt geshtanen af di fis, zikh nisht tsugezetst ― fun tsuleygn zikh shmuest men nisht! ― er iz nisht opgetrotn funem shtender af keyn minut. der litvak, saydn demolt, ven me hot badarft zikh shteln shimenesre [Amidah] oder faln koyrem [fall prostrate] ... opfastn aza tog un oyfshteyn af di fis, zikh nisht tsuzetsn afile ― dos kon nor a litvak! ... ersht nokhn letstn bloz, az s’iz gekumen tsum vokhedikn mayrev, khayem-khone der melamed (der mayrev kumt khayem-khone dem melamed fun kadmoynem [ages past]) hot zikh ongehoybn tsiklen [sing with ornamentation]: "maari-i-v arovim" ― plutsem hert zikh a geshrey: "gvald! gvald! gvald!" ... me tut a kuk ― der oyrekh ligt af der erd un khalesht [faints]. me gist im op mit vaser, me mintert im op [revives] ― er khalesht vayter. vos iz di mayse? er hot gehat mit zikh, der litvak heyst dos, akhtsnhundert karbn! vemen fartroyt men aza matmen [treasure] mit gelt in a fremder shtot? haltn zey bay zikh in keshene um yom-kiper iz epes oykh nisht keyn plan. hot er zikh meyashev geven [decided], zogt er, un hot zey arayngerukt shtilerheyt in shtender arayn ― a litvak kon! atsind farshteyt ir shoyn far vos er iz nisht opgetrotn funem shtender af keyn minut? ... nor bshas shimenesre shteyn oder oder beys koyrem faln hot, a ponem, dos gelt emetser aroysgelakkhnt [stole].
kitser-hadover, er gvaldevet, er veynt, er leygt ayn di velt: vos vet er itster ton on gelt? s’iz, zogt er, fremd gelt, s’iz nisht zayns, er iz nor a meshulekh [agent] fun a kantor [office], a yid an oreman, zogt er. un a metupl [burdened] mit kinder, ― es kumt dokh im itster, zogt er, nor nemen un araynvarfn zikh in vaser arayn, oder oyfhengen zikh, zogt er, ot do in shul far alemen in di oygn!! ...
derhert azelkhe diburem [words] iz der gantser oylem geblibn shteyn vi geleymt [made of clay], gor fargesn, az s’iz nokh a tones [fast] un men badarf geyn aheym gikher zikh opfastn. s’iz undz geven a bizoyen [embarrassment] farn oyrekh, a kharpe, a bushe far zikh aleyn: aza ganeyve, akhtsnhundert karbn! un vu? in beys-medresh, inem altn kasrilevker beys-medresh! un ven? yom kiper! aza mayse iz nit gehert gevorn in der velt!
shames! farshlist di tir! ― azoy hot gegebn a bafel undzer rebe. mir hobn undzer eygens a rov, heyst er rov yoyzefl, an emeser, an erlekher yid, a kosherer, afile nisht aza ibergeshpitster [clever], nor a mezeg-toyv [good-natured], a mentsh on a gal. er hot in zikh a mol azelkhe aynfaln, vos ir vet deroyf keyn mol nisht faln, ir zolt zayn mit akhtsn kep! farshlosn di tir funem beys-medresh, ruft zikh on rov yoyzefl der rov tsum gantsn oylem, un aleyn iz er blas, vi di vant, di hent tsitern im un di oygn brenen:
― shimu no, raboysem, hert tsu, yidn, s’iz a mise mayse! aza mayse iz nokh nisht gehert gevorn zint di velt shteyt, az bay undz in kasrilevke, zol zikh gefinen aza bal-aveyrenik [sinner], aza poshe-yisroel, vos zol hobn a potefalnost [audacity] tsunemen bay a fremdn mentsh, nebekh a tate fun kinder, aza oytser mit gelt, un ven? in aza heylikn tog, vi yom-kiper, un efsher nokh tsu nile [Neilah] ― aza mayse iz dokh nisht gehert gevorn zint di velt shteyt! se gloybt zikh mir gornisht az s’kon gemolt zayn aza zakh, se kon nisht zayn beshum inyen veoyfn [in any manner at all]! un efsher, a kashye af a mayse, yidn zenen nebekh zhedne a kerbl, ubifrat [especially] aza an oytser, akhtsn hundert karbn, der yeytser-hore rakhmone-letslan [God preserve us] iz genug groys, tomer iz emetser fun undz geshtroykhlt gevorn, bashert geven emetsn nebekh an umglik, ton aza an aveyre in aza tog, badarfn mir zen di zakh khoyker vedoyresh [investigate] zayn, dergrunteven zikh bizn shoyresh [root]. himl un erd hobn geshvoyrn, az der emes muz aruf vi boyml afn vaser. al keyn, zogt er, badarfn mir zikh bazukhn eyns dos andere, bazukhn, batapn, treyslen ale keshenes, funem ershtn balebos, zogt er, bizn shames, nisht durkhlozn keynem nisht. nat, yidn, treyslt mikh!
azoy hot zikh opgezogt undzer rov, rov yoyzefl, un hot zikh der ershter tsegartlt [unbelt] di kapote un ibergekert ale keshenes af der linker zayt. un, af im kukndik, hobn balebatem zikh tsegartlt un oysgekert di keshenes, un me hot genumen bazukhn un batapn un treyslen eyns dos andere, azoy lang, azoy breyt, biz s’iz gekumen tsu leyzer-yoslen, iz er gevorn alerley geshtaltn un hot ongehoybn taynen, ershtns, az der oyrekh iz a shvindler. s’iz a maniforge [strategem] fun a litvak, me hot bay im keyner keyn gelt nisht geganvet, sheker-vekozev [mendacious] ― ir zet nisht, az s’iz a gemakhte zakh? ...
hot der oylem ongehoybn nokh: staytsh, balebatem hobn zikh gelozt bazukhn, far vos zol men leyzer-yoslen oysmaydn? nishto keyn meyukhosem [exceptionally pedigreed individuals]? "bazukhn! bazukhn!" hot geshrign der gantser oylem.
leyzer-yosl hot derzen, az s’iz shlekht, hot er ongehoybn betn zikh rakhomem, mit trern af di oygn, me zol im nisht bazukhn. er hot zikh geshvorn mit kol hashvues [oaths], er zol azoy reyn zayn fun shlekhts, vi er iz reyn fun der ganeyve. nor vos den? s’iz im a bizoyen, zogt er, er bet me zol rakhmones hobn af zayne yunge yorn un me zol im nisht onton dem bizoyen, me zol im nisht bazukhn. "tut mir", zogt er, "vos ir vilt, nor treyslen zolt ir mikh nisht!" vi gefelt aykh aza yemakh-shmoynik [may-his-name-be-blotted-out-nik]? vi meynt ir, a shteyger, me hot im epes gehert? geleygt koved? ...
nor shat! ikh hob aykh gor fargesn dertseyln ver iz der leyzer-yosl. der doziker leyzer-yosl iz aleyn nisht keyn kasrilevker. er iz gor aleyn fun aldi shvartse yor, nor er shteyt ayn bay undz in kasrilevke far an eydem. dos hot im undzer noged oysgekratst fun ergets. zikh barimt, az er hot dertapt an even-toyv [treasure], gehandlt a metsiye [find] far zayn tokhter, toyznt blat gemore af oysnveynik un a bal-tanakh, a bal-loshn-koydesh, un a bal-kheshbn, tishboyres [fractions], mit algebre, un a kasve-rabe [scribe], haklal mit ale zibetsn mayles! gebrakht tsu firn di tsatske, iz men gegangen kukn af khidushem: vos hot do der noged ayngehandlt far metsiye. meyle, azoy a kuk ton af im, iz gornisht, a yungerman a zokher, nisht keyn mieser yungerman, nor di noz a bisl tsu a langlekhe, oygn brenendike, vi tsvey koyl fayer, un a moyl ― pekh un shvebl! me hot zikh genumen mit im farhern a blat gemore, a kapitl posek, a shtikl rambam, dos, yents ― eysh lehovo [burning fire]! er iz klor, der hunt, umetum, vi a goy in ashri, vu me tut im a khap, iz er in der heym! rov yoyzefl aleyn hot af im gezogt, az er meg zayn a rov bekhol tfutses [in all communities of] yisroel ... un fun di ale hayntike zakhn shmuest men nisht. ir kont farshteyn, bay undz iz faran eyner a gantser khakren, zaydl reb shiyes, a rekhter meshugener, iz er a hunt akegn leyzer yoslen! haynt zayn shpiln in shakh farmogt nisht di gantse velt! az me shmuest a gerotener!
avade hot di shtot mekane geven undzer noged af aza takhshet [treasure], khotsh afile der oylem hot geshmuest, az der takhshet iz gekhapt af der mayse. dehayne? s’iz nisht gefeln der oylem, vos er iz tsu klug (vos tsu ― iz iberik) un iz tsu fil an onov bay zikh, a guter bruder mit etlekhn bazunder, zapanibrat [familiar] mitn klenstn funem klenstn, es meg zayn a bokher, es meg zayn a meydl, es meg zayn an eyshes-ish ... haynt iz nisht gefeln dos arumgeyn zayns ― fartrakht, kumt in shul arayn shpeter fun alemen, tut on dem tales un kukt in "beyr-mayim-khayem", oder in "ibn-ezre" arayn, di yarmlke fun yener zayt, un davnen nisht a lek! me zol epes zen af im shlekhts hot men nisht gezen gor nisht, gemurmlt hot men, az keyn groyser yiro-shomayem [fearer of heaven] iz er nisht ― a mentsh mit ale mayles kon nisht zayn!
kakh have [so it was]. az s’iz gekumen tsu leyzer-yoslen un me hot zikh genumen tsum bokher, vos iz di mayse, vos er lozt zikh nisht bazukhn ― dos iz dokh shoyn a simen, az dos gelt iz bay im! makht er: loz men im gebn a shvue dorayso [on the Torah], loz men im shnaydn, brokn, brotn, brenen, abi nisht treyslen di keshenes! do iz shoyn undzer rov yoyzefl, khotsh er iz a mentsh on a gal, oykh aroys fun di keylem un hot zikh tseshrign af im:
du azelkher un a azelkher! bist dokh vert, me zol dikh veys ikh vos! staytsh, du zest, se tsapt zikh yidn blut, ale zenen moykhl afn bizoyen un lozn zikh bazukhn, vilstu zayn a yoytsi min haklal [exception]?! mimo-nafshokh [either way], oder zay zikh moyde un geb-op dos gelt, oder vayz di keshene! shpilst zikh mit, keyn eyn-hore, an eyde yidn? me vet dokh dir do ikh veys aleyn nisht vos!
kitser-hadover, der oylem hot im genumen, dem sheynem bokher, me hot im anidergeleygt mit gvald un me hot im genumen bazukhn un batapn, treyslen ale keshenes, un me hot bay im oysgetreyslt ... anu, treft vos? opgegrizhete [gnawed] beyner fun a fertl of [chicken] un a por tuts nokh gor frishe kerlekh fun nor-vos oyfgegesene floymen! ir farshteyt, vos far a kheyn dos hot gehat, az me hot oysgetreyslt bay undzer takhshet dem dozikn oytser? ... ir farshteyt, vos far a ponem er hot gehat, un der shver zayner, der noged, un der rov nebekh? ... undzer rov yoyzefl hot zikh far bizoyen opgekert in a zayt, nisht gekont kukn glaykh in di oygn arayn. un az der oylem iz nokh dem gegangen fun beys-medresh aheym opfastn zikh, hot men nisht oyfgehert tsu dertseyln funem oytser, vos me hot oysgetreyslt baym takhshet un me hot zikh gekatshet far gelekhter! nor eyn rov yoyzefl iz gegangen eyner aleyn, aropgelozt dem kop, farzorgt un fartsoret, nisht gekont kukn keynem in di oygn arayn, glaykh vi me volt dos oysgetreyslt bay im aleyn ...
der yid hot, vayzt oys, geendikt zayn geshikhte, vorem er hot zikh genumen tsurik tsum reykhern.
― un dos gelt? ― hobn mir im a freg gegebn ale in eyn kol.
― voser gelt? ― makht tsu undz der tamevate un blozt dem roykh.
― vos heyst voser gelt? di akhtsnhundert ...
― a-a-a? tsit er oys. ― di akhtsnhundert? farfaln.
― farfaln?
― far - fa - ln!!!