― שאַט! ― רופֿט זיך אָן אַ ייִד מיט קײַלעכיקע אױגן. װי בײַ אַן אָקס, װאָס איז געזעסן די גאַנצע צײַט אין װינקל בײַם פֿענצטער און האָט גערײכערט און געהערט מעשׂיות פֿון גנבֿות, גזילות, עקספּראָפּריאַציעס. ― אָט װעל איך אײַך דערצײלן אַ שײנס, אױך מיט אַ גנבֿה װאָס האָט זיך פֿאַרלאָפֿן בײַ אונדז, און דװקא אין בית־מדרש האָט זיך דאָס געטראָפֿן, און נאָך יום־כּיפּור דערצו! איר מעגט דאָס האָרכן.
אונדזער שטעל קאַסרילעװקע, ― איך בין אַלײן אַ קאַסרילעװקער ― איז אַ קלײן שטעטל און אַן אָרעמס. קײן גנבֿים איז בײַ אונדז נישטאָ. מען גנבֿעט נישט, ס’איז נישטאָ בײַ װעמען װאָס צו גנבֿענען, און ס’איז נישטאָ װאָס צו גנבֿענען, און אָן אַלעמען איז דאָך גלאַט אַ ייִד קײן גנבֿ נישט. דאָס הײסט, אַ ייִד איז אַפֿילו יאָ אַ גנבֿ, נאָר נישט אַזאַ גנבֿ, װאָס זאָל קריכן דורך אַ פֿענצטער, אָדער גײן מיט אַ מעסער יענעם קױלען. דרײען, אױסדרײען, אַרײַנדרײען, פֿאַרדרײען און אָפּדרײען יענעם דעם קאָפּ ― דאָס מהיכא־תּיתי: אָבער נישט קריכן יענעם אין קעשענע אַרײַן, מע זאָל אים כאַפּן פֿאַר דער האַנט און מע זאָל אים נאָך דעם באַדאַרפֿן פֿירן מיט אַ געלער לאַטקע אױף דער פּלײצע ― דאָס פּאַסט פֿאַר איװאַן זלאָדי, אָבער נישט פֿאַר ייִדן ... שטעלט אײַך פֿאָר, האָט זיך בײַ אונדז אין קאַסרילעװקע געטראָפֿן אַ גנבֿה, און נאָך װאָסער אַ גנבֿה ― אַכצנהונדערט קאַרבן אין אײן קלאַפּ!
ױהי היום, טרעפֿט זיך אַ מעשׂה, עס קומט צו פֿאָרן צו אונדז אין שטאָט אַרײַן אַן אורח, עפּעס אַ ייִד אַ פּאָדראַטשיק פֿון דער ליטע, פּונקט אום ערבֿ יום־כּיפּור פֿאַר מנחה, שטעלט זיך אָפּ, געװײנטלעך, אױף אַן אַכסניא, לײגט אָפּ דעם קלומיק און לאָזט זיך גײן גלײַך אין שול אַרײַן און טרעפֿט אין אַלטן בית־מדרש. געקומען אין בית־מדרש צו מנחה, טרעפֿט ער די גבאָים בײַ דער שיסל. ― „שלום עליכם!“ ― „עליכם שלום.“ „פֿון װאַנען איז אַ ייִד?“ ― „פֿון דער ליטע.“ „מה שמכם?“ ― „װאָס איז אײַער באָבעס דאגה?“ ― „איר זענט דאָך געקומען אין אַ שול.“ ― „װוּהין דען זאָל איך גײן?“ ― „װילט איר מסתּמא בײַ אונדז דאַװענען?“ ― „אַ ברירה האָב איך? װאָס דען זאָל איך טאָן?“ ― „גיט־זשע עפּעס אין שיסל אַרײַן.“ „װאָס דען, אומזיסט װעל איך דאַװענען?“
קיצור־הדבֿר, אונדזער אורח נעמט אַרױס דרײַ זילבערנע קאַרבן און גיט אין דער שיסל אַרײַן, און אַ חוץ דעם ― אינעם חזנס טעלער אַ קאַרב, דעם רבֿ אַ קאַרב, אױף דער תּלמוד־תּורה אַ קאַרב, אין צדקה־טעלער אַ חצי פֿױגל, אַ חוץ װאָס ער האָט צעטײלט די אָרעמע לײַט, װאָס בײַ דער טיר, ― זײ זענען פֿאַראַן בײַ אונדז, קײן עין־הרע, אַזױ פֿיל, אַז מע זאָל זיך װעלן צולאָזן צו זײ, באַדאַרף מען צעטײלן ראָטשילדס פֿאַרמעגן.
דערזען אַזאַ מין אורח, האָט מען דאָך אים מסתּמא אָפּגעטראָטן אַ שטאָט סאַמע אין מזרח־װאַנט. אײַ, װוּ האָט מען גענומען אַ שטאָט, אַז אַלע שטעט זענען פֿאַרנומען? איז קײן קשיא נישט. למאַי װוּ נעמט זיך אַן אָרט, אַז סע מאַכט זיך אַ שׂמחה, אַ חתונה, אָדער אַ ברית, אַלע זיצן שױן אַרום טיש, פּלוצעם װערט אַ גערודער ― װאָס איז? דער נגיד איז געקומען! קװעטשט מען זיך אַזױ לאַנג, ביז מען מאַכט אַן אָרט פֿונעם נגידס װעגן. קװעטשן זיך איז אַ ייִדישע זאַך: אַז קײנער קװעטשט זײ נישט, קװעטשן זײ זיך אַלײן ...
דער ייִד מיט די קײַלעכיקע אױגן שטעלט זיך אָפּ, באַטראַכט דעם עולם, װאָס פֿאַר אַן אײַנדרוק עס האָט געמאַכט אױף אונדז זײַן װיץ, און דערצײלט װײַטער.
― קיצור־הדבֿר, אונדזער אורח האָט זיך באַזעצט אױבן־אָן און האָט געבעטן בײַם שמשׂ אַ שטענדער. אָנגעבױגן זיך איבערן שטענדער, האָט זיך אונדזער אורח צו כּל־נדרי אָנגעטאָן אין טלית און אין קיטל און האָט זיך אַװעקגעשטעלט דאַװנען, האָט ער געדאַװנט, די גאַנצע צײַט געשטאַנען אױף די פֿיס, זיך נישט צוגעזעצט ― פֿון צולײגן זיך שמועסט מען נישט! ― ער איז נישט אָפּגעטראָטן פֿונעם שטענדער אױף קײן מינוט. דער ליטװאַק, סײַדן דעמאָלט, װען מע האָט באַדאַרפֿט זיך שטעלן שמונה־עשׂרה אָדער פֿאַלן כּורעים ... אָפּפֿאַסטן אַזאַ טאָג און אױפֿשטײן אױף די פֿיס, זיך נישט צוזעצן אַפֿילו ― דאָס קאָן נאָר אַ ליטװאַק! ... ערשט נאָכן לעצטן בלאָז, אַז ס’איז געקומען צום װאָכעדיקן מעריבֿ, חײם־חנא דער מלמד (דער מעריבֿ קומט חײם־חנא דעם מלמד פֿון קדמונים) האָט זיך אָנגעהױבן ציקלען: „מערי־י־בֿ ערבֿים!“ ― פּלוצעם הערט זיך אַ געשרײ: „גװאַלד! גװאַלד! גװאַלד!“ ... מע טוט אַ קוק ― דער אורח ליגט אױף דער ערד און חלשט. מע גיסט אים אָפּ מיט װאַסער, מע מינטערט אים אָפּ ― ער חלשט װײַטער. װאָס איז די מעשׂה? ער האָט געהאַט מיט זיך, דער ליטװאַק הײסט דאָס, אַכצנהונדערט קאַרבן! װעמען פֿאַרטרױט מען אַזאַ מטמון מיט געלט אין אַ פֿרעמדער שטאָט? האַלטן זײ בײַ זיך אין קעשענע אום יום־כּיפּור איז עפּעס אױך נישט קײן פּלאַן. האָט ער זיך מישבֿ געװען, זאָגט ער, און האָט זײ אַרײַנגערוקט שטילערהײט אין שטענדער אַרײַן ― אַ ליטװאַק קאָן! אַצינד פֿאַרשטײט איר שױן פֿאַר װאָס ער איז נישט אָפּגעטראָטן פֿונעם שטענדער אױף קײן מינוט? ... נאָר בשעת שמונה־עשׂרה שטײן אָדער בעת כּורעים פֿאַלן האָט, אַ פּנים, דאָס געלט עמעצער אַרױסגעלקחנט.
קיצור־הדבֿר, ער גװאַלדעװעט, ער װײנט, ער לײגט אײַן די װעלט: װאָס װעט ער איצטער טאָן אָן געלט? ס’איז, זאָגט ער, פֿרעמד געלט, ס’איז נישט זײַנס, ער איז נאָר אַ משולח פֿון אַ קאַנטאָר, אַ ייִד אַן אָרעמאַן, זאָגט ער. און אַ מטופּל מיט קינדער, ― עס קומט דאָך אים איצטער, זאָגט ער, נאָר נעמען און אַרײַנװאַרפֿן זיך אין װאַסער אַרײַן, אָדער אױפֿהענגען זיך, זאָגט ער, אָט דאָ אין שול פֿאַר אַלעמען אין די אױגן!! ...
דערהערט אַזעלכע דבורים איז דער גאַנצער עולם געבליבן שטײן װי געלײמט, גאָר פֿאַרגעסן, אַז ס’איז נאָך אַ תּענית און מען באַדאַרף גײן אַהײם גיכער זיך אָפּפֿאַסטן. ס’איז אונדז געװען אַ בזיון פֿאַרן אורח, אַ חרפּה, אַ בושה פֿאַר זיך אַלײן: אַזאַ גנבֿה, אַכצנהונדערט קאַרבן! און װוּ? אין בית־מדרש, אינעם אַלטן קאַסרילעװקער בית־מדרש! און װען? יום כּיפּור! אַזאַ מעשׂה איז ניט געהערט געװאָרן אין דער װעלט!
שמשׂ! פֿאַרשליסט די טיר! ― אַזױ האָט געגעבן אַ באַפֿעל אונדזער רב. מיר האָבן אונדזער אײגענס אַ רבֿ, הײסט ער רבֿ יוזיפֿל, אַן אמתער, אַן ערלעכער ייִד, אַ כּשרער, אַפֿילו נישט אַזאַ איבערגעשפּיצטער, נאָר אַ מזג־טובֿ, אַ מענטש אָן אַ גאַל. ער האָט אין זיך אַ מאָל אַזעלכע אײַנפֿאַלן, װאָס איר װעט דערױף קײן מאָל נישט פֿאַלן, איר זאָלט זײַן מיט אַכצן קעפּ! פֿאַרשלאָסן די טיר פֿונעם בית־מדרש, רופֿט זיך אָן רבֿ יוזיפֿל דער רבֿ צום גאַנצן עולם, און אַלײן איז ער בלאַס, װי די װאַנט, די הענט ציטערן אים און די אױגן ברענען:
― שמעו נאָ, רבותים, הערט צו, ייִדן, ס’איז אַ מיאוסע מעשׂה! אַזאַ מעשׂה איז נאָך נישט געהערט געװאָרן זינט די װעלט שטײט, אַז בײַ אונדז אין קאַסרילעװקע, זאָל זיך געפֿינען אַזאַ בעל־עבֿירהניק אַזאַ פּושע־ישׂראל, װאָס זאָל האָבן אַ פּאָטעפֿאַלנאָסט צונעמען בײַ אַ פֿרעמדן מענטש, נעבעך אַ טאַטע פֿון קינדער, אַזאַ אוצר מיט געלט, און װען? אין אַזאַ הײליקן טאָג, װי יום־כּיפּור, און אפֿשר נאָך צו נעילה ― אַזאַ מעשׂה איז דאָך נישט געהערט געװאָרן זינט די װעלט שטײט! סע גלױבט זיך מיר גאָרנישט אַז ס’קאָן געמאָלט זײַן אַזאַ זאַך, סע קאָן נישט זײַן בשום ענין ואופֿן! און אפֿשר, אַ קשיא אױף אַ מעשׂה, ייִדן זענען נעבעך זשעדנע אַ קערבל, ובפֿרט אַזאַ אַן אוצר, אַכצן הונדערט קאַרבן, דער יצר־הרע רחמנא ליצלן איז גענוג גרױס, טאָמער איז עמעצער פֿון אונדז געשטרױכלט געװאָרן, באַשערט געװען עמעצן נעבעך אַן אומגליק, טאָן אַזאַ אַן עבֿירה אין אַזאַ טאָג, באַדאַרפֿן מיר זען די זאַך חוקר ודורש זײַן, דערגרונטעװען זיך ביזן שורש. הימל און ערד האָבן געשװױרן, אַז דער אמת מוז אַרױף װי בױמל אױפֿן װאַסער. על כּן, זאָגט ער, באַדאַרפֿן מיר זיך באַזוכן אײנס דאָס אַנדערע, באַזוכן, באַטאַפּן, טרײסלען אַלע קעשענעס, פֿונעם ערשטן בעל־הבית, זאָגט ער, ביזן שמשׂ, נישט דורכלאָזן קײנעם נישט. נאַט, ייִדן, טרײסלט מיך!
אַזױ האָט זיך אָפּגעזאָגט אונדזער רבֿ, רבֿ יוזיפֿל, און האָט זיך דער ערשטער צעגאַרטלט די קאַפּאָטע און איבערגעקערט אַלע קעשענעס אױף דער לינקער זײַט. און, אױף אים קוקנדיק, האָבן באַלעבאַטים זיך צעגאַרטלט און אױסגעקערט די קעשענעס, און מע האָט גענומען באַזוכן און באַטאַפּן און טרײסלען אײנס דאָס אַנדערע, אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, ביז ס’איז געקומען צו לײזער־יוסלען, איז ער געװאָרן אַלערלײ געשטאַלטן און האָט אָנגעהױבן טענהן, ערשטנס, אַז דער אורח איז אַ שװינדלער. ס’איז אַ מאַניפֿאָרגע פֿון אַ ליטװאַק, מע האָט בײַ אים קײנער קײן געלט נישט געגנבֿעט, שקר־וכּזבֿ ― איר זעט נישט, אַז ס’איז אַ געמאַכטע זאַך? ...
האָט דער עולם אָנגעהױבן נאָך: סטײַטש, באַלעבאַטים האָבן זיך געלאָזט באַזוכן, פֿאַר װאָס זאָל מען לײזער־יוסלען אױסמײַדן? נישטאָ קײן מיוחסים? „באַזוכן! באַזוכן!“ האָט געשריגן דער גאַנצער עולם.
לײזער־יוסל האָט דערזען, אַז ס’איז שלעכט, האָט ער אָנגעהױבן בעטן זיך רחמים, מיט טרערן אױף די אױגן, מע זאָל אים נישט באַזוכן. ער האָט זיך געשװאָרן מיט כּל השבֿועות, ער זאָל אַזױ רײן זײַן פֿון שלעכטס, װי ער איז רײן פֿון דער גנבֿה. נאָר װאָס דען? ס’איז אים אַ בזיון, זאָגט ער, ער בעט מע זאָל רחמנות האָבן אױף זײַנע יונגע יאָרן און מע זאָל אים נישט אָנטאָן דעם בזיון, מע זאָל אים נישט באַזוכן. „טוט מיר“, זאָגט ער, „װאָס איר װילט, נאָר טרײסלען זאָלט איר מיך נישט!“ װי געפֿעלט אײַך אַזאַ ימח־שמוניק? װי מײנט איר, אַ שטײגער, מע האָט אים עפּעס געהערט? געלײגט כּבֿוד? ...
נאָר שאַט! איך האָב אײַך גאָר פֿאַרגעסן דערצײלן װער איז דער לײזער־יוסל. דער דאָזיקער לײזער־יוסל איז אַלײן נישט קײן קאַסרילעװקער. ער איז גאָר אַלײן פֿון אַלדי שװאַרצע יאָר, נאָר ער שטײט אײַן בײַ אונדז אין קאַסרילעװקע פֿאַר אַן אײדעם. דאָס האָט אים אונדזער נגיד אױסגעקראַצט פֿון ערגעץ. זיך באַרימט, אַז ער האָט דערטאַפּט אַן אבֿן־טובֿ, געהאַנדלט אַ מציאה פֿאַר זײַן טאָכטער, טױזנט בלאַט גמרא אױף אױסנװײניק און אַ בעל־תּנך, אַ בעל־לשון־קודש, און אַ בעל־חשבון, תּשבורת, מיט אַלגעברע, און אַ כּתבֿא־רבא, הכּלל מיט אַלע זיבעצן מעלות! געבראַכט צו פֿירן די צאַצקע, איז מען געגאַנגען קוקן אױף חידושים: װאָס האָט דאָ דער נגיד אײַנגעהאַנדלט פֿאַר מציאה. מילא, אַזױ אַ קוק טאָן אױף אים, איז גאָרנישט, אַ יונגערמאַן אַ זכר, נישט קײן מיאוסער יונגערמאַן, נאָר די נאָז אַ ביסל צו אַ לאַנגלעכע, אױגן ברענענדיקע, װי צװײ קױל פֿײַער, און אַ מױל ― פּעך און שװעבל! מע האָט זיך גענומען מיט אים פֿאַרהערן אַ בלאַט גמרא, אַ קאַפּיטל פּסוק, אַ שטיקל רמב"ם, דאָס, יענץ ― אש להבֿה! ער איז קלאָר, דער הונט, אומעטום, װי אַ גױ אין אַשרי, װוּ מע טוט אים אַ כאַפּ, איז ער אין דער הײם! רבֿ יוזיפֿל אַלײן האָט אױף אים געזאָגט, אַז ער מעג זײַן אַ רבֿ בכל תּפֿוצות ישׂראל ... און פֿון די אַלע הײַנטיקע זאַכן שמועסט מען נישט. איר קאָנט פֿאַרשטײן, בײַ אונדז איז פֿאַראַן אײנער אַ גאַנצער חקרן, זײַדל רעב שעיהס, אַ רעכטער משוגענער, איז ער אַ הונט אַקעגן לײזער יוסלען! הײַנט זײַן שפּילן אין שאַך פֿאַרמאָגט נישט די גאַנצע װעלט! אַז מע שמועסט אַ געראָטענער!
אַװדאי האָט די שטאָט מקנא געװען אונדזער נגיד אױף אַזאַ תּכשיט, כאָטש אַפֿילו דער עולם האָט געשמועסט, אַז דער תּכשיט איז געכאַפּט אױף דער מעשׂה. דהײַנו? ס’איז נישט געפֿעלן דער עולם, װאָס ער איז צו קלוג (װאָס צו ― איז איבעריק) און איז צו פֿיל אַן עניו בײַ זיך, אַ גוטער ברודער מיט עטלעכן באַזונדער, זאַפּאַניבראַט מיטן קלענסטן פֿונעם קלענסטן, עס מעג זײַן אַ בחור, עס מעג זײַן אַ מײדל, עס מעג זײַן אַן אשת־איש ... הײַנט איז נישט געפֿעלן דאָס אַרומגײן זײַנס ― פֿאַרטראַכט, קומט אין שול אַרײַן שפּעטער פֿון אַלעמען, טוט אָן דעם טלית און קוקט אין „באר־מים־חײם“, אָדער אין „אבן־עזרא“ אַרײַן, די יאַרמלקע פֿון יענער זײַט, און דאַװנען נישט אַ לעק! מע זאָל עפּעס זען אױף אים שלעכטס האָט מען נישט געזען גאָר נישט, געמורמלט האָט מען, אַז קײן גרױסער ירא־שמים איז ער נישט ― אַ מענטש מיט אַלע מעלות קאָן נישט זײַן!
כּך הוה. אַז ס’איז געקומען צו לײזער־יוסלען און מע האָט זיך גענומען צום בחור, װאָס איז די מעשׂה, װאָס ער לאָזט זיך נישט באַזוכן ― דאָס איז דאָך שױן אַ סימן, אַז דאָס געלט איז בײַ אים! מאַכט ער: לאָז מען אים געבן אַ שבֿועה דאורײתא, לאָז מען אים שנײַדן, בראָקן, בראָטן, ברענען, אַבי נישט טרײסלען די קעשענעס! דאָ איז שױן אונדזער רבֿ יוזיפֿל, כאָטש ער איז אַ מענטש אָן אַ גאַל, אױך אַרױס פֿון די כּלים און האָט זיך צעשריגן אױף אים:
דו אַזעלכער און אַ אַזעלכער! ביסט דאָך װערט, מע זאָל דיך װײס איך װאָס! סטײַטש, דו זעסט, סע צאַפּט זיך ייִדן בלוט, אַלע זענען מוחל אױפֿן בזיון און לאָזן זיך באַזוכן, װילסטו זײַן אַ יוצא מין הכּלל?! ממה־נפֿשך, אָדער זײַ זיך מודה און געב־אָפּ דאָס געלט, אָדער װײַז די קעשענע! שפּילסט זיך מיט, קײן עין־הרע, אַן עדה ייִדן? מע װעט דאָך דיר דאָ איך װײס אַלײן נישט װאָס!
קיצור־הדבֿר, דער עולם האָט אים גענומען, דעם שײנעם בחור, מע האָט אים אַנידערגעלײגט מיט גװאַלד און מע האָט אים גענומען באַזוכן און באַטאַפּן, טרײסלען אַלע קעשענעס, און מע האָט בײַ אים אױסגעטרײסלט ... אַנו, טרעפֿט װאָס? אָפּגעגריזשעטע בײנער פֿון אַ פֿערטל עוף און אַ פּאָר טוץ נאָך גאָר פֿרישע קערלעך פֿון נאָר־װאָס אױפֿגעגעסענע פֿלױמען! איר פֿאַרשטײט, װאָס פֿאַר אַ חן דאָס האָט געהאַט, אַז מע האָט אױסגעטרײסלט בײַ אונדזער תּכשיט דעם דאָזיקן אוצר? ... איר פֿאַרשטײט, װאָס פֿאַר אַ פּנים ער האָט געהאַט, און דער שװער זײַנער, דער נגיד, און דער רבֿ נעבעך? ... אונדזער רבֿ יוזיפֿל האָט זיך פֿאַר בזיון אָפּגעקערט אין אַ זײַט, נישט געקאָנט קוקן גלײַך אין די אױגן אַרײַן. און אַז דער עולם איז נאָך דעם געגאַנגען פֿון בית־מדרש אַהײם אָפּפֿאַסטן זיך, האָט מען נישט אױפֿגעהערט צו דערצײלן פֿונעם אוצר, װאָס מע האָט אױסגעטרײסלט בײַם תּכשיט און מע האָט זיך געקאַטשעט פֿאַר געלעכטער! נאָר אײן רבֿ יוזיפֿל איז געגאַנגען אײנער אַלײן, אַראָפּגעלאָזט דעם קאָפּ, פֿאַרזאָרגט און פֿאַרצרהט, נישט געקאָנט קוקן קײנעם אין די אױגן אַרײַן, גלײַך װי מע װאָלט דאָס אױסגעטרײסלט בײַ אים אַלײן ...
דער ייִד האָט, װײַזט אױס, געענדיקט זײַן געשיכטע, װאָרעם ער האָט זיך גענומען צוריק צום רײכערן.
― און דאָס געלט? ― האָבן מיר אים אַ פֿרעג געגעבן אַלע אין אײן קול.
― װאָסער געלט? ― מאַכט צו אונדז דער תּמעװאַטע און בלאָזט דעם רױך.
― װאָס הײסט װאָסער געלט? די אַכצנהונדערט ...
― אַ־אַ־אַ? ציט ער אױס. ― די אַכצנהונדערט? פֿאַרפֿאַלן.
― פֿאַרפֿאַלן?
―פֿאַר – פֿאַ – לן!!!