khaneke-gelt
fun sholem aleykhem

1.

treft, kinder, voser yontef iz der bester fun ale yomim-toyvim?

khaneke.

akht teg keseyder nisht geyn in kheyder, esn latkes mit shmalts, shpiln in dreydl un bakumen fun ale zaytn khaneke-gelt ― nu, badarf men nokh a besern yontef?

vinter. droysn iz kalt, der frost brent mit sakones. di fentster zenen farkovet, badekt mit shney, tsemolt afn shenstn ort un in shtub iz varem ― mekhaye-nefoshes. dos zilberne khaneke-lempl shteyt tsugegreyt nokh fun baytog. der tate geyt um iber der shtub, di hent arunter, un davent mayrev. oysgeshtanen shmimenesre, nemt er aroys fun tishkestl a veksn likhtl (dem shames), zogt "oleynu" un makht tsu undz, tsu mir mit mayn yingern bruder, Motl, af loshn-kodesh:

― i-o! shehu noyte shomayim ve-yoysed ho-orets ... i-nu-o!

ikh un mayn bruder Motl farshteyn nit vos er meynt. un mir fregn im:

― vos? a shvebele?

der tate bavayzt mit der hant ahin, in kikh arayn.

― i-o-o! ve-al keyn nikave lokh ... i-o-nu!

― vos? a kolodatsh-meser? a sherl? dos oybershte funem shtoysl? mt-i-i-o-nu-fe! ami! ami! bayoym hahu yihye h' ekhod u-shmoy ekhod ... di mame! ruft arayn di mame, loz zi geyn hern bentshn khaneke-likhtlekh.

ikh un mayn bruder Motl lozn zikh loyfn beyde, eyns ibern andern.

― mame! gikher, khaneke-likhtlekh!

― oy, a make iz mir, khaneke-likhtlekh! ― zogt di mame un varft-avek ale arbet in kikh (me hot gekoylet gendz, me preglt shmalts, me hot gereshtshinet latkes) un lozt zikh loyfn in shtub arayn, un nokh ir ― Brayne di kekhin, a shvartse yidene mit vontses, mit a fet ponem un mit tomed fete oysgeshmirte hent. di mame shtelt zikh avek in a zayt un makht a frum ponem, un Brayne di kekhin blaybt shteyn bay der tir, visht di hent inem koytikn fartekh, tut a shmir mit der feter hant iber der noz fun untn aruf un lozt-iber a shvartsn tseykhn ibern gantsn ponem. mir zenen shtarker fun ayzn, ikh un mayn bruder Motl, az mir haltn zikh ayn un shisn nit oys keyn gelekhter.

der tate geyt tsu mitn ongetsundenem shames tsum khaneke-lempl, beygt zikh un makht di brokhe mitn bakantn nign: "borekh ate!" un lozt oys: "lehadlik neyr shel khaneke!"

di mame entfert mit groys yiras-shomayem "borekh hu uvorekh shmoy, omeyn", un Brayne shoklt tsu mitn kop un makht bshas mayse azelkhe piskes, az ikh un mayn bruder Motl hobn moyre a kuk tun eyner af dem andern.

"haneyres halole she-onu madlikin" ... ― zingt der tate unter der noz un shpatsirt arum hin un tsurik ibern zal, kukt afn khaneke-lempl, zogt un hert gor nisht af tsu zogn. mir voltn veln, es zol shoyn hobn eyn ek, er zol zikh shoyn nemen tsu der keshene, tsum baytele. mir vinken zikh iber, shtupn unter eyner dem andern:

― Motl, gey tsu, zog im khaneke-gelt.

― vos epes ikh zol zogn khaneke-gelt?

― azoy, vorem du bist klener, badarfst du betn khaneke-gelt.

― tomer farkert, du bist elter, badarfts du betn khaneke-gelt.

der tate hert gants gut, az mir redn fun khaneke-gelt, nor er makht zikh, vi er hert nit. shtil, nisht gekhapt, geyt er tsu tsum tishkestl un tseylt gelt. es geyt undz iber a kleyn frestl ibern leyb, es tsitern di hent, es klapt dos harts. mir kukn af der stelye, kratsn zikh unter der peye, makhn zikh kloymersht, kaltblutik, glaykh vi nit undz meynt men.

der tate tut a hust..

― hm ... kinder, kumt nor aher.

― ha? vos iz?

nat aykh khaneke-gelt.

bakumen undzer khaneke-gelt, lozn mir zikh geyn, ikh un mayn bruder Motl, frier pavolye, vi di statikes, un nokhdem ― gikher un gikher, mit a shprung-unter un mit a tentsl. un biz mir kumen in undzer kheyderl arayn konen mir zikh nit aynhaltn, kulyen zikh iber dray mol mitn kop arop, mit di fis aruf, shpringen af eyn fus un zingen unter:

eynge, beynge,
stupe tseynge,
artse,  bartse,
gole  shvartse,
eymele, reymele,
beygeli, feygeli -
hop!

un far groys simkhe un hespayles gebn mir zikh aleyn tsu tsvey petsh in di bakn.

es efnt zikh di tir un es kumt arayn der feter beni.

― khevre pletsl, aykh kumt khaneke-gelt!

der feter leygt arayn di hent in zhilet keshene, nemt aroys tsvey zilberne gildn un git undz khaneke-gelt.

2.

keyner in der velt vet nit zogn, az der tate un der feter beni zenen brider. der tate ― a hoykher, a darer, der feter beni ― a kurtser, a grober; der tate ― a shvartser, feter beni ― a geler; der tate ― moyre-shkhoyrediker, a shvayger, der feter beni ― -a freylekher, a redner. tog mit nakht, zumer un vinter ― un dokh eygene brider.

der tate nemt a groysn boygn papir tseviret af kestelekh, shvartse un vayse ― heyst arayntrogn fun kikh fasolyes, shvartse un vayse, dos vet zayn a domino.

di mame iz in kikh, preglt shmalts un bakt latkes. ikh mit mayn bruder Motl shpiln in dreydl: neys godl hoyo shom, un der tate mitn feter benin zetsn zikh avek shpiln in domino.

― eyn zakh vel ikh dir betn, beni, ― beloy kharote uveloy dreye, dos heyst: a gang zol zayn a gang! ― zogt der tate.

― a gang iz a gang. zogt der feter beni un geyt a gang.

― a gang iz a gang. ― -zogt der tate un shlogt op dem feter benis a tsigl.

― a gang iz a gang. ― zogt der feter beni un shlogt op dem tatns tsvey tsiglekh.

vos vayter-vayter lozn zey zikh arayn in dem shpil alts tifer, kayen bshas mayse di berd, treyslen mit di fis untern tish un zingen shtilerhayt beyde eyn lidl.

― oy vos tut men, vos tut men? ― zingt der tate mit a nign fun der gemore un kayet eyn ek bord. ― zol ikh geyn aher? ― vet er geyn ahin. vel ikh geyn ahin? ― vet er geyn aher. badarf men beser geyn aza min gang!

― aza min gang, aza min gang! ― helft im unter der feter beni mitn zelbn nusekh.

― vos zhe badarf ikh moyre hobn? ― zingt der tate vayter. tomer shlogt er mir op yenem tsigl? vel ikh bay im tsunemen tsvey tsiglekh. ey, vos? tomer meynt er mir shlogn dray tsiglekh?

― dray tsiglekh, dray tsiglekh, dray tsiglekh? ― helft im unter der feter beni.

― oy, bist du a tipesh un a groyser! ― zingt der tate un geyt a gang.

― bist aleyn a tipesh, mayn bruder, un nokh a greserer! ― zingt der tate un geyt a gang.

― bist aleyn a tipesh, mayn bruder, un nokh a greserer! ― zingt der feter beni un geyt a gang un farkhapt zikh bald tsurik.

― fe, beni, mir hobn dokh geredt, a gang iz a gang! ― zogt der tate shoyn on a nign un khapt dem feter beni far der hant.

― a guter moshl! ― zogt der feter beni. ― kol zman ikh halt in mitn a gang meg ikh mir geyn vuhin ikh vil.

― neyn! ― zogt der tate. ― a gang iz farfaln! mir hobn dos epes geshmuest, beni, beloy kharote, beni, beloy dreye!

― kharote? ― zogt der feter beni. ― vifl mol makht zikh, az du host kharote?

― ikh? ― zogt der tate. ― e, beni, derfar hob ikh dokh faynt mit dir tsu shpiln in domino!

― ver zhe noyt dikh, zolst mit mir shpiln?

― shoyn? me krigt zikh shoyn iber a fasolkele? -ruft zikh on di mame fun kikh mit a farflamt ponem, un nokh ir ― Brayne mit a groysn palumesik mit heyse latkes mit shmalts. fun di latkes zetst a pare. ale lozn zikh tsum tish. ikh un mayn bruder Motl, vos hobn zikh frier abisl gekrigt, gerisn vi di kets, betn zikh nit iber, vern sholem un zetsn zikh tsu di latkes mit groys kavone.

3.

baynakht afn geleger lig ikh un trakht: vifl kon zikh, ashteyger, bay mir tsunoyfklaybn, az ale feters mit ale mumes mit ale kroyvem veln mir gebn khaneke-gelt? reyshes khokhme, der feter Moyshe-Arn, der mames bruder, afile zeyer a karger, nor a noged. nokhdem der feter itsi un di mume Dvore, vos der tate un di mame zenen mit zey broygez shoyn fun kame vekame yorn. haynt der feter beynish un di mume yente? haynt vu iz undzer shvester eydl? un ir man sholem-zeydl? un ale iberike kroyvem?

― Motl, du shlofst?

― yo, vos iz den?

― vifl, meynst du, vet undz gebn der feter Moyshe-Arn khaneke-gelt?

― fun vanen zol ikh visn? ikh bin den a novi?

in a minut arum:

― Motl, du shlofst?

― yo, vos iz den?

― vi bald du shlofst, haynt vi azoy redst du mit mir?

― du fregst dokh mikh, muz ikh dir entfern.

in dray minut arum:

― Motl, du shlofst?

― tsss ― trrr ― khilkhilkhil ― tsss ...

Motl khropet, khorkhlt, fayft mit der noz, un ikh zets mikh af af mayn betl, nem aroys mayn kerbl, glet dos, batrakht dos.

"dakht zikh, vos? ― trakht ikh mir. ― a shtikl papir, un vos kon men derfar nit koyfn? tsatskes, meserlekh, shtekelekh, baytelekh, nis un konfektn, un rozhinkes, un boksern, un vos nit?"

ikh bahalt dos kerbl tsukopns untern kishn un leyen op kries-shema. s'kumt arayn Brayne fun kikh mit a fuln palumesik mit kerblekh ... Brayne geyt nit, nor zi shvebt in der luftn, zingt "haneyres halole she-onu madlikin", un Motl shlingt kerblekh, vi di haleshkes. "Motl! ― shray ikh mit ale koykhes. ― got iz mit dir, Motl, vos tust du? kerblekh??? ...

ikh khap zikh af un shpay oys dray mol: "tfu-tfu-tfu ― a kholem!"

un ver antshlofn.